Ο κ. Νίκος Πανηγύρης, ξετυλίγει το κουβάρι της ιστορίας αυτού του τόπου
Ορισμένοι άνθρωποι είναι η κινητή ιστορία αυτού του τόπου! Λίγοι, ελάχιστοι πια και ο Νίκος Πανηγύρης έχει εξέχουσα θέση ανάμεσά τους.
Την ιστορία την έζησε, δεν τη διάβασε μόνο από τους ιστορικούς, σε κάποιες περιπτώσεις αργότερα την συνδιαμόρφωσε κιόλας, αλλά σήμερα δέχτηκε να μου μιλήσει μόνο για την περίοδο από το 1922 οπότε οι Μικρασιάτες γονείς του ήρθαν στη Ρόδο για να καταλήξει στην περίοδο που οι Γερμανοί κατέλαβαν το νησί. Είναι τόσα που παρέλειψε να πει για να τα …χωρέσουμε, αλλά αυτά που είπε, ακόμα κι αν κάποια έχουν ήδη καταγραφεί, είναι θησαυρός και ως τέτοια πρέπει να τα διαφυλάξουμε.
Ευθυτενής, κύριος παλιάς κοπής, επιχειρηματίας από τους λίγους στο τιμόνι των επιχειρήσεών του, ο άνθρωπος που διετέλεσε 6 χρόνια πρόεδρος των Εφέδρων Αξιωματικών της Ρόδου- για λόγους που γίνονται φανεροί σ΄ αυτή την συνέντευξη- και έκανε χίλια άλλα πράγματα για τα οποία μου υποσχέθηκε ότι θα μιλήσουμε σύντομα, μέσα από τις μνήμες του και τις αφηγήσεις των άλλων, ξετυλίγει σήμερα το κουβάρι της ιστορίας μας.
Μες το κατακαλόκαιρο, παρά τους ξέφρενους ρυθμούς της τουριστικής Ρόδου!
Είστε Ροδίτης κ. Πανηγύρη;
Ροδίτης, βέβαια. Καταγωγή από τη Μικρά Ασία και οι δύο γονείς μου ήρθαν το 1922, του πατέρα μου μέσω Κέας, εκεί είχαν καταλήξει πολλοί Έλληνες. Η οικογένεια του πατέρα μου είχε στη Μάκρη (απέναντι τουρκικά παράλια), δύο φούρνους. Ήταν ευκατάστατη. Με την καταστροφή ο παππούς μου έκρυψε το θησαυρό του στη τσιμιά (τζάκι) πήρε την οικογένειά του κι έφυγε. Μετά από καιρό πήρε βαρκάρη από τη Ρόδο, βρήκε το σπίτι και τα χρυσά, τα φερε και ξεκίνησε μία εμπορική επιχείρηση τροφίμων στη Ρόδο. Ήταν τρόφιμα αποικιακά όπως τα έλεγαν τότε, έρχονταν από αποικίες της Αγγλίας, της Γαλλίας της Ευρώπης γενικά.
Πώς ήταν στις αρχές της δεκαετίας του ΄30 η αγορά της Ρόδου;
Το εμπόριο τότε, οι Τράπεζες, τα υφασματάδικα, τα τρόφιμα ήταν στα χέρια Εβραίων. Ανήκαν κυρίως σε τρεις οικογένειες μεταξύ των οποίων η οικογένεια Αλχαδέφ. Όλο το εμπόριο εκινείτο μέσα στην Παλιά Πόλη. Το δικό μας μαγαζί ήταν στην Πολυδώρου, από την πλατεία Μουσείου στο δρόμο που βγαίνει προς τη Σωκράτους. Ήταν αποθήκες τροφίμων και ποτών. Την εποχή εκείνη το να έχει κανείς αποθήκες και να έχει πέντε παραγιούς που κοιμόντουσαν στο σπίτι μας, τρώγανε στο σπίτι μας, ήταν μεγάλο πράγμα. Ο πατέρας μου Μιχάλης Πανηγύρης ήταν ο μοναδικός Ρόδιος χονδρέμπορος τροφίμων.
Η οικογένεια της μητέρας σας έχει όμως την πιο τραγική ιστορία!
Η οικογένεια Νικολάου Φούντα από το Λεβίσι. Ο παππούς μου είχε βιοτεχνία, κι έκανε κάρβουνο. Το προσωπικό του ήταν όλοι Τούρκοι, όπως και το προσωπικό που είχε στους φούρνους του στη Μάκρη ο άλλος μου παππούς. Είχε ένα καΐκι, φόρτωνε το κάρβουνο που έφτιαχνε, κι έκανε διανομή στα παράλια. Είχε πέντε αγόρια και μία κόρη τη μητέρα μου τη Λουκία. Το 1922 τους κυνηγούσαν οι Τούρκοι, μαζεύουν τα πράγματά τους μπαίνουν στο καΐκι, που φαίνεται απ΄ αυτά που μου έχουν πει ότι ήταν αρκετά μεγάλο και ξεκινούν για να ρθουν σε κάποιο νησί της Δωδεκανήσου. Είχε φουρτούνα την ημέρα εκείνη, σταματούν σε έναν όρμο για να περάσει η θαλασσοταραχή, δένουν το καΐκι και τους παίρνουν χαμπάρι οι Τούρκοι. Δώδεκα άτομα Τούρκοι τους επιτέθηκαν με πυροβολισμούς. Αποτέλεσμα, νεκρός ο Νίκος Φούντας ο παππούς μου, οι γιοί του Ιωάννης ετών 18 και Χαράλαμπος ετών 22, ένα ξαδελφάκι τους 16 χρονών και ο μικρός γιός της οικογένειας ο Αντώνης με ένα διαμπερές τραύμα στο πόδι με το οποίο έζησε από εκεί και ύστερα.
Ξεκληρίστηκε η οικογένεια!
Μένει η γιαγιά μου μες το καράβι, παίρνει το καΐκι να το οδηγήσει αυτή και βρεθήκανε στο Καστελλόριζο. Έγινε τιμονιέρισσα στη στιγμή, πώς έγινε μόνο η δύναμη του ανθρώπου το ξέρει. Βγαίνουν στο Καστελλόριζο, θάβουν τους νεκρούς τους. Ένας γιός είχε απομείνει που σπούδαζε στην Αθήνα, που όταν έμαθε τα μαντάτα πήγε στο Καστελλόριζο. Στο νησί ήταν τότε δήμαρχος ένας Καστελλοριζιός που λεγόταν Λακερδής. Ήταν Ιταλική κατοχή. Αυτός έκανε το προξενιό, κι έτσι η μητέρα μου βρέθηκε στη Ρόδο να παντρευτεί τον πατέρα μου.
Κι ο γάμος όμως ήταν επεισοδιακός!
Παντρεύτηκαν τον Ιούνιο του 1926, ημέρα Σάββατο στις 18:30 όταν έγινε ο πιο καταστροφικός σεισμός της Ρόδου με 8 ρίχτερ. Μόλις έγινε ο γάμος έγινε ο σεισμός που είχε τρομακτικές ζημιές, κατεδαφίστηκε η Πυλώνα, η Λίνδος, η Λάρδος, είχε μεγάλες ζημιές ο Αρχάγγελος, ζημιές είχε μέχρι κι η Κως και βέβαια υπήρξαν και νεκροί.
Αυτός είναι ο πιο ισχυρός σεισμός που έγινε ποτέ στη Ρόδο;
Ναι, είναι ο πιο ισχυρός σεισμός που σημειώθηκε ποτέ στην Ελλάδα και έγινε στη Ρόδο. Ο επόμενος πιο ισχυρός έγινε στη Ρόδο στις 25 Απριλίου 1957, στις 22:30 και ήταν 7,2 ρίχτερ.
Τα επόμενα χρόνια η οικογένεια πήγε καλά, μεγάλωσε, η επιχείρηση ανθούσε…
Ο πατέρας μου το 1937 αγόρασε ένα διώροφο σπίτι με κτήμα πέντε στρέμματα στην οδό Πίνδου στον αριθμό 28. Ήταν ενός Πασά. Υπήρχαν κι άλλα σπίτια πασάδων εκεί. Σ΄ αυτό το σπίτι μεγάλωσα εγώ. Ήταν διώροφο, με χαμάμ, ανεμόμυλο, χαβούζα, κτήμα ποτιστικό. Ήταν πολύ καλά χρόνια για εμάς, εύπορα, μέχρι που ξέσπασε ο πόλεμος, μέχρι που ήρθαν οι Γερμανοί.
Πόσα ήσασταν τα παιδιά;
Ήμασταν δύο αγόρια, κι ένα κορίτσι. Πριν τον πόλεμο φοιτήσαμε και οι τρεις στην Αμαράντειο, πηγαίναμε στο σχολείο με ιδιόκτητο αυτοκίνητο και σοφέρ από το 1933 και μετά. Ο Μάριο Λάγκο, ο Ιταλός διοικητής της Ρόδου αντικατέστησε το αυτοκίνητό του με άλλο και το δικό του το αγόρασε ο πατέρας μου, ένα Fiat Ardita.
Πώς έγινε αυτό ήσασταν τόσο κοντά του;
Ο Μάριο Λάγκο έμενε στην έπαυλη της οδού Πίνδου, στην οποία αργότερα έμενε ο εκάστοτε Νομάρχης Δωδεκανήσου. Ο Μάριο Λάγκο είχε μια κόρη που ήταν συμμαθήτρια της αδελφής μου και τακτικά η αδελφή μου πήγαινε στην έπαυλη και διάβαζαν μαζί τα μαθήματά τους.
Δηλαδή στο σχολείο πηγαίνατε με αυτοκίνητο και σοφέρ;
Βεβαίως. Ήταν καλά χρόνια αυτά για την οικογένειά μου. Το 1940 ξεκινά ο πόλεμος, 28 Οκτωβρίου, ξημέρωμα Δευτέρας. Μαζεύτηκαν οι φίλοι του πατέρα μου στο σπίτι το πρωί για να συζητήσουν τα γεγονότα. Ήταν εκείνο το πρωί που πήγαν οι καραμπινιέροι (ιταλοί αστυνομικοί) στις αποθήκες και ζήτησαν τον πατέρα μου. Του είπαν πως για να συνεχίσει τις εργασίες του θα έπρεπε να γραφτεί υπήκοος Ιταλίας και να υπογράψει την ένταξή του στο κόμμα του Μουσολίνι. Αυτοί που προσχωρούσαν στο φασισμό φορούσαν δε υποχρεωτικά μαύρο πουκάμισο (camicia nera). Θυμάμαι άτομα στη Ρόδο που εντάχθηκαν. Θυμάμαι τρία!
Ο πατέρας σας τι απάντησε;
Δεν δέχτηκε ο πατέρας μου. Του λένε «περάστε έξω, τα κλειδιά κατάσχονται, τα πάντα». Και βέβαια αίρεται η άδεια ασκήσεως. Μια λεπτομέρεια. Ο πατέρας μου είχε προλάβει να δώσει εντολή σε έναν υπάλληλο να τρέξει στο τελωνείο, να προλάβει να φέρει στο σπίτι δύο φορτηγά που ήταν έτοιμα να ξεφορτωθούν με μορταντέλες και σαλάμια Maletti το ένα και το άλλο με μακαρόνια Buitoni. Έτσι βγάλαμε δύο χρόνια. Τρώγαμε μακαρόνια, από τα μακαρόνια φτιάχναμε και ψωμί, τις μορταντέλες όταν άρχισαν να χαλάνε τις καθαρίζαμε γύρω-γύρω και ψήναμε φέτες στα κάρβουνα. Μ΄ αυτές τις προμήθειες η οικογένεια πέρασε δύο χρόνια. Και στο κτήμα φυτεύαμε όλα τα γνωστά φρούτα, είχαμε κοτέτσι, κατσίκα… Εμείς βγάλαμε τον πόλεμο χωρίς πείνα.
Στην εκπαίδευση άλλαξαν τα πάντα για τα Ροδιτόπουλα, επίσημη γλώσσα η Ιταλική;
Ναι, κλείσανε τα σχολεία τα ελληνικά και πηγαίναμε στα ιταλικά. Εγώ πήγα στο Ορφανοτροφείο Θηλέων για τρεις τάξεις του Δημοτικού, με δασκάλες καλόγριες και μετά στο Αρρένων που ήταν στην Ακαδημία τη σημερινή. Κι εκεί δίδασκαν Ιταλοί καλόγεροι. Τα ελληνικά δεν διδάσκονταν σε κανένα σχολείο. Είχαν κλείσει το Καζούλειο, το Βενετόκλειο, τα δημοτικά. Τα λίγα ελληνικά γράμματα που μάθαμε, τα μάθαμε γιατί ερχόταν ένας δάσκαλος στο σπίτι μας, δύο ώρες την ημέρα, ο Μιχάλης Πεταλάς, Καλύμνιος στην καταγωγή. Μαθαίναμε τα ελληνικά στο κατηχητικό την Κυριακή μετά την εκκλησία. Η διδασκαλία γινόταν από τον παπα-Αναστάση και τον δάσκαλο τον Βρόντη. Το πρωί πηγαίναμε κανονικά στο ιταλικό σχολείο μιας και οι βομβαρδισμοί γίνονταν μόνο βράδυ.
Ποιοι βομβάρδιζαν;
Καθημερινά βομβάρδιζαν εγγλέζικα αεροπλάνα που απογειώνονταν από την Κύπρο. Ήθελαν να πλήξουν τους Ιταλούς στρατιώτες.
Πόσοι ήταν εκείνη την εποχή στο νησί οι Ιταλοί στρατιώτες;
Ήταν 55.000. Υπήρχαν βάσεις όπως ήταν το αεροδρόμιο των Μαριτσών, της Καλάθου, τα αντιαεροπορικά στο Ροδίνι και στο Μόντε Σμιθ… Στο Μόντε Σμιθ υπήρχαν και παράκτια. Βομβαρδιζόταν επίσης και το λιμάνι. Είχανε μπει στον πόλεμο οι Ιταλοί, κι οι Άγγλοι ήταν απέναντί τους. Οι βομβαρδισμοί ξεκίνησαν ήδη από εκείνο το βράδυ της Δευτέρας.
Γιατί ήταν τόσοι πολλοί οι Ιταλοί στρατιώτες;
Γιατί είχαν βλέψεις να καταλάβουν τα απέναντι τουρκικά παράλια! Αυτός ήταν ο πραγματικός λόγος.
Πώς αντιδράσατε εκείνο το πρώτο βράδυ της 28ης Οκτωβρίου 1940;
Είχανε μαζευτεί πολλοί στο σπίτι μας. Στο κτήμα μπροστά είχαμε μια μεγάλη, μια τεράστια συκιά. Καθάρισαν από κάτω τα χόρτα, βάλανε κουβέρτες και μόλις ήχησε για πρώτη φορά ο συναγερμός, μας βάλανε εμάς τα παιδιά κάτω από τη συκιά. Βέβαια έως εκείνη τη στιγμή δεν είχαν συναίσθηση του κινδύνου. Πιο καλά στο σπίτι. Στη συκιά πήγαμε μια φορά γιατί κατάλαβαν πια… Κάποιοι, όπως η δική μου οικογένεια, άρχισαν να δημιουργούν καταφύγια κάτω από τα σπίτια τους. Συνήθως από τις 11 το βράδυ έως τις 2 το πρωί γίνονταν οι βομβαρδισμοί. Στα 2 λεπτά από το ξεκίνημα του ήχου της σειρήνας μέχρι τη ρίψη του όλμου εμείς έπρεπε να ξυπνήσουμε- ξέραμε που ήταν τα παπούτσια μας και τα ρούχα μας- για να ντυθούμε και σε ό,τι αφορά εμάς να τρέξουμε να κατέβουμε στο καταφύγιο του σπιτιού μας.
Ο υπόλοιπος κόσμος που πήγαινε με τους βομβαρδισμούς;
Καταρχήν ήταν πολλοί που είχαν κάνει καταφύγια στα σπίτια τους αν είχαν χώρο. Για τους άλλους ήταν πολύ καλή η οργάνωση που είχαν κάνει οι Ιταλοί. Βγαίνοντας ο κόσμος στο δρόμο ακολουθούσε τα τόξα που είχαν ζωγραφίσει, με λαδομπογιά πάνω στο δρόμο. Δίπλα στη γραμμή έγραφαν «rifugio», καταφύγιο. Ακολουθούσες τα τόξα.
Πού βρίσκονταν τα καταφύγια της πόλης;
Ήταν τα υπόγεια των σχολείων της Ακαδημίας, του ορφανοτροφείου Θηλέων, τα υπόγεια της τότε Καπνοβιομηχανίας, που τώρα είναι σχολείο. Το μεγαλύτερο καταφύγιο όμως ήταν αυτό της Παλιάς Πόλης στην οποία έμενε πολύς κόσμος. Βρίσκεται πολύ ψηλά στη συνέχεια της Σωκράτους. Η είσοδός του είναι καλυμμένη σήμερα. Κατεβαίνεις 42 πλατύσκαλα. Στο καταφύγιο αυτό το 1942 συνέβη ένα τραγικό γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα το θάνατο 32 ανθρώπων από πανικό.
Το 1942 έπεσε μία βόμβα πάνω στα τείχη του κάστρου. Η ζημιά που έκανε φαίνεται μέχρι σήμερα, λείπει ένα κομμάτι τους απέναντι από την Τουριστική Σχολή. Αυτή η βόμβα έπεσε πολύ γρήγορα, πριν ο κόσμος προλάβει να κατέβει τα 42 σκαλοπάτια. Δημιουργήθηκε πανικός, συνωστισμός, ο ένας πατούσε τον άλλο και πέθαναν 32 άνθρωποι. Το καταφύγιο αυτό έχει μεγάλη ιστορία, έπρεπε και πρέπει να αξιοποιηθεί, να είναι επισκέψιμο. Γι αυτό θα μιλήσουμε μιαν άλλη φορά.
Οι Ροδίτες πώς αντιμετώπιζαν την πείνα και τις κακουχίες;
Όσοι είχανε ένα κομμάτι γης μπορέσανε να επιζήσουνε. Αυτοί που πέθαιναν από πείνα ήταν κυρίως οι κάτοικοι της Παλιάς Πόλης, γιατί δεν είχαν τίποτα οι άνθρωποι. Το πρωί που δεν είχε βομβαρδισμούς γυρνούσαμε ελεύθερα εμείς τα παιδιά και βλέπαμε στην Παλιά Πόλη στο δρόμο μέσα πρησμένους από την πείνα, να πεθαίνουν και να τους μεταφέρουν με τα καρότσια μέσα στις κουβέρτες δέκα, δώδεκα, δεκαπέντε πάνω σε ένα καρότσι, όπου τους δένανε με σχοινί. Δεν θα τις ξεχάσω αυτές τις εικόνες. Και θέλω να τα ξεχωρίσουμε αυτά. Σήμερα δεν υπάρχει πείνα, υπάρχει ανέχεια. Τι σημαίνει πείνα; Έχεις χρήματα και δεν έχει ΤΙΠΟΤΑ να αγοράσεις. Αυτή είναι η πείνα. Ανέχεια είναι να υπάρχουν τα πάντα, κι εσύ να μην έχεις να αγοράσεις.
Βοήθεια δεν υπήρχε από πουθενά;
Ερχόταν ο Ερυθρός Σταυρός μετά το 1943, κι έφερνε γάλα εβαπορέ καρνέισον, αμερικάνικο. Ένα τυρί σκληρό κίτρινο που ήταν μέσα σε δοχεία των πέντε κιλών και μας δίνανε απ΄ αυτό κανένα κομμάτι… Ζάχαρη και αλεύρι.
Με τους Γερμανούς μετά ήταν χειρότερα;
Η πείνα με τους Γερμανούς θέριζε, οι άνθρωποι πέθαιναν στους δρόμους. Οι Ιταλοί πριν τους παραδώσουν το νησί κάψανε όλες τις αποθήκες τροφίμων, άφησαν αυτό που λέμε καμένη γη. Τα ψυγεία τους που ήταν στα Πλατάνια ήταν πολύ σύγχρονα, αλλά κατέστρεψαν ό,τι υπήρχε μέσα για να μην το βρουν οι Γερμανοί. Θύμα ήταν βέβαια ο λαός της Ρόδου. Πρέπει εδώ να πω ότι και οι Γερμανοί στρατιώτες πεινάσανε στη Ρόδο. Ο Γερμανός στρατιώτης είχε πειθαρχία, αλλιώς υπήρχε το εκτελεστικό απόσπασμα. Δεν έκαναν πλιάτσικο οι στρατιώτες. Αυτό γινόταν από τη διοίκησή τους, έπαιρναν ό,τι ήθελαν από τους Ροδίτες χωρίς να τους ρωτήσουν.
Οι Ιταλοί στρατιώτες ήταν 55.000 και οι Γερμανοί μόνο 3.500, πώς έγινε και κατέλαβαν το νησί;
Το νησί παραδόθηκε τελικά από τους Ιταλούς. Η Ιταλία έκανε ανακωχή με τους Άγγλους και τους Αμερικανούς. Στη Ρόδο βρίσκονταν ήδη οι Γερμανοί. Ο Γερμανός στρατηγός από την Κρήτη ο οποίος διοικούσε, ειδοποίησε τον Ιταλό διοικητή της Ρόδου να παραδώσει το νησί στο υφιστάμενο προσωπικό των Γερμανών, διαφορετικά θα έστελνε τα Στούκας από την Κρήτη να ισοπεδώσουν τη Ρόδο. Ο Ιταλός διοικητής σκέφτηκε και το λαό της Ρόδου σ΄ αυτή την περίπτωση, πρέπει να το πούμε αυτό. Κανονίζεται συνάντηση στο αεροδρόμιο των Μαριτσών, ώστε να υπογράψει ο Ιταλός την παράδοση του νησιού. Στη διαδρομή, εν αγνοία του τον ακολουθούσε ένας Ιταλός λοχαγός με μοτοσικλέτα για να τον σκοτώσει και να ματαιωθεί η παράδοση. Ο Ιταλός διαφωνούσε με την παράδοση. Στη διαδρομή και ενώ ακολουθούσε με ταχύτητα το αυτοκίνητο, στο σημείο όπου βρίσκονται οι Κάτω Πέτρες έχασε τον έλεγχο της μοτοσικλέτας του, έπεσε στο γκρεμό και σκοτώθηκε. Η παράδοση έγινε.
Υπήρξε άλλη αντίσταση από τους Ιταλούς;
Υπήρξαν ορισμένοι θύλακες που αντισταθήκανε, όπως τα αντιαεροπορικά στο Μόντε Σμιθ και αυτά της Φιλερήμου. Αυτά χτυπήθηκαν από τα Στούκας και σκοτώθηκαν οι Ιταλοί. Επίσης στη Φιλέρημο ήταν μια διμοιρία Ιταλών που αντιστάθηκε. Τους σκότωσαν κι αυτούς. Τους έθαψαν πίσω από την εκκλησία της Φιλερήμου και στους τάφους τους δεν έβαλαν τα ονόματά τους. Πάνω από τον κάθε τάφο όμως έβαλαν το κράνος που άφησαν πίσω. Μέχρι το 1950 μπορούσες να δεις εκεί τους τάφους, μέχρι που ήρθαν οι συγγενείς τους από την Ιταλία, κι έγινε η εκταφή.
Είναι τόσα πολλά που έχω να σας ρωτήσω ακόμα!
Στην επόμενη συνέντευξή μας, έχουμε να πούμε πολλά.
