Ο κ. Νίκος Πανηγύρης ξεδιπλώνει μνήμες για τα 70 χρόνια από την Απελευθέρωση της Δωδεκανήσου
Ήταν 12 ετών ο κ. Νίκος Πανηγύρης όταν χιλιάδες Ροδίτες ξεχύθηκαν στους δρόμους για να υποδεχτούν τους Εγγλέζους που έρχονταν για να τους απελευθερώσουν όπως πίστευαν τότε. Ήταν 9 Μαΐου του 1945, 70 χρόνια γίνονται μεθαύριο απ΄ την ημέρα που το αντιτορπιλικό άραξε στο λιμάνι της Ρόδου φέρνοντας Εγγλέζους ναύτες και Ιερολοχίτες Έλληνες τους οποίους ανέβασαν στους ώμους τους οι Ροδίτες νομίζοντας πως είχαν αποτινάξει από πάνω τους το ζυγό των κατακτητών.
Η συμφωνία παράδοσης της Δωδεκανήσου από τους Γερμανούς που ηττήθηκαν υπεγράφη στη Σύμη στις 8 Μαΐου και άνοιξε μια νέα δύσκολη εποχή για τη Δωδεκάνησο η οποία σκιαγραφείται στις επόμενες γραμμές.
Δεν είναι ιστορικός ο κ. Πανηγύρης είναι ένας πετυχημένος επιχειρηματίας σήμερα η προφορική μαρτυρία του οποίου όμως είναι ανεκτίμητης αξίας και πυκνή σε πληροφορίες. Η αφήγησή πριν λίγο καιρό αυτού του ξεχωριστού πατριώτη που μεταξύ των άλλων διετέλεσε επί έξη χρόνια πρόεδρος των Εφέδρων Αξιωματικών Δωδεκανήσου, σταμάτησε στη μέρα που οι Γερμανοί κατέλαβαν τη Ρόδο. Από αυτό το σημείο ξεκινάει σήμερα να ξεδιπλώνει μνήμες ενός παιδιού 12 ετών γιατί τα παιδιά έτσι κι αλλιώς τα ξέρουν όλα!
Θα ξεκινήσουμε από το σημείο που είχαμε σταματήσει στην προηγούμενή σας αφήγηση. Στον βαρύ χειμώνα της γερμανικής κατοχής που διήνυσε η Ρόδος!
Είμαστε στο χειμώνα του 1944, τον χειρότερο που πέρασε από τη Ρόδο λόγω πείνας, ανέχειας και πολύ κρύου. Οι δρόμοι είχαν νεκρούς που τους κουβαλούσανε με τα καρότσια, τυλιγμένους σε κουβέρτες και τους έριχναν σ΄ έναν ομαδικό λάκκο στο τέρμα του κοιμητηρίου του Αγίου Δημητρίου. Από την αβιταμίνωση ο άνθρωπος πρηζόταν, γινόταν διπλός και τον έσωζε μόνο το λάδι. Το ελαιόλαδο όποιος το είχε και έπινε δυό-τρεις κουταλιές πρωί- βράδυ τη γλίτωνε. Αν έτρωγε και χόρτα που έβγαζαν τα χωράφια πλήθος τότε, τη γλίτωνε.
Ποιες περιοχές της Ρόδου είχαν τους περισσότερους νεκρούς;
Οι πιο πολλοί θάνατοι σημειώθηκαν μέσα στο Κάστρο γιατί οι οικογένειες εκεί δεν είχαν ένα κομμάτι χώμα να φυτέψουν μια ντοματούλα, οτιδήποτε θα τους κρατούσε στη ζωή. Στα μαράσια ήταν καλύτερα τα πράγματα ενώ τα χωριά δεν πείνασαν καθόλου. Επί γερμανικής κατοχής καταστήματα δεν υπήρχαν για ν΄ αγοράσεις κάτι. Όσοι είχαν τη δυνατότητα πήγαιναν στα χωριά κι αγόραζαν λάδι, σιτάρι, ελιές. Πλήρωναν με τη λεγόμενη “τράμπα”. Δίνανε κοσμήματα ή ρουχισμό, προπαντός γυναικεία ρούχα, αλλά έδινε κι ότι είχε ο καθένας. Είχε κυκλοφορήσει τότε ότι κάποια οικογένεια από τη Ρόδο είχε δώσει ένα πιάνο στη Σορωνή σε κάποιο χωριανό, Στη Σορωνιάτισσα δεν άρεσε το χρώμα του πιάνου και το βαψε με τον ασβέστη.
Πώς διακινούνταν οι πληροφορίες τότε, τι γνώριζαν οι Ροδίτες για την συνέχιση του πολέμου και την πορεία του Χίτλερ;
Τα ραδιόφωνα είχαν φραγή, οι λίγοι που τα είχαν στην κατοχή τους δεν μπορούσαν να ακούσουν τίποτα, δεν εξέπεμπαν, απαγορευόταν ν΄ ακούει ο πληθυσμός ραδιόφωνο. Υπήρχαν ωστόσο οικογένειες όπως αυτή του Νεσγού, του Φίλιππου Γιαμαλή, του Δουκάκη οι οποίες είχαν κρυφά ραδιόφωνα κι άκουγαν τα νέα. Ψιθυριζόταν ότι ήμασταν κοντά στο τέλος του πολέμου.
Θυμάμαι τον Απρίλιο του 1945 στο κτήμα μας στην οδό Πίνδου 28 έναν Γερμανό υπολοχαγό που μπήκε από ένα κομμάτι του τοιχίου που είχε πέσει, έχοντας στον ώμο του μια αξίνα. Ήτανε καταβεβλημένος, πεινασμένος, του είπαμε “πάρε να φας ό,τι χρειάζεσαι από τον κήπο”. Το μόνο που ζήτησε ήταν να του επιτρέψουμε να σκάψει σ΄ ένα σημείο που είχε κρεμμυδάκια βολβούς και δεν θέλησε να πειράξει τίποτα άλλο. Αυτός ήταν που μας είπε τη φράση “…σε 10 μέρες Χίτλερ καπούτ…”! Ο Χίτλερ αυτοκτόνησε πράγματι την 1η Μαΐου του 1945 κι ο υπολοχαγός του Γερμανικού στρατού μας το είχε πει δέκα μέρες πριν.
Ποιες ήταν οι πρώτες αντιδράσεις του κόσμου, πώς προετοιμάζονταν για την απελευθέρωση;
Η φήμη ότι ο πόλεμος τελειώνει κι ο άξονας έχει ηττηθεί (Γερμανία- Ιταλία-Ιαπωνία) κυκλοφόρησε δειλά-δειλά και όλοι εμείς περιμέναμε την απελευθέρωση. Μέρες πριν άνθρωποι της αντίστασης είχανε βάλει νεαρά κορίτσια να φτιάξουν ελληνικές σημαίες σε μεγάλες ποσότητες. Ήταν η πρώτη φορά που θα βγαίναμε με ελληνικές σημαίες στους δρόμους.
Εγώ με τον αδελφό μου που ήταν μεγαλύτερος πήραμε δυό σημαίες και τις είχαμε κρυμμένες σε μπαούλο με διπλό πάτο, εγώ 12 ετών κι εκείνος 15. Μια μέρα κυκλοφόρησε η πληροφορία ότι ο Γερμανός διοικητής της Ρόδου Βάγκενερ ξεκίνησε με ένα τορπιλοβόλο για τη Σύμη προκειμένου να παραδώσει στον Εγγλέζο διοικητή των Συμμαχικών Δυνάμεων της Μέσης Ανατολής τον Πέιτζετ. Όλος ο κόσμος εδώ βρισκόταν εν αναμονή της άφιξης του Εγγλέζικου αντιτορπιλικού και το περιμέναμε γύρω στις 11 με 12 το μεσημέρι στις 9 Μαΐου του 1945 να φέρει τους Εγγλέζους για την επίσημη παράδοση των Γερμανών.
Πώς ήταν εκείνη η πρώτη μέρα της ελευθερίας, πως ξύπνησαν οι Ροδίτες;
Χιλιάδες κόσμου από τον πιο μικρό μέχρι τον πιο μεγάλο κατέβηκε στο λιμάνι απ΄ όλα τα σημεία της πόλης, κι απ΄ τα χωριά με χιλιάδες ελληνικές σημαίες. Από το αντιτορπιλικό μαζί με τους Εγγλέζους ναύτες κατέβηκε και μία διμοιρία ιερολοχιτών, οι σημερινοί πρασινοσκούφηδες. Αρχηγός της διμοιρίας αυτής ήταν ο συνταγματάρχης Χριστόδουλος Τσιγάντε και ορντινάτσα του ήταν ο Γιάννης Καζάς.
Οι νέοι της εποχής εκείνης σήκωσαν τους Εγγλέζους ναύτες στους ώμους τους και τους πήγαν από το λιμάνι μέχρι το ξενοδοχείο των “Ρόδων”. Τους σήκωσαν στους ώμους τους όπως τον Διαγόρα και ακολουθούσε αυτός ο όχλος με φωνές και τραγούδια. Οι Εγγλέζοι κατέλυσαν στο ξενοδοχείο των Ρόδων, οι δε Ιερολοχίτες κατέλυσαν σε ένα ιταλικό διώροφο σπίτι που διασώζεται μέχρι σήμερα, απέναντι από την είσοδο του ξενοδοχείου των “Ρόδων”. Συγκεντρώθηκαν τα πλήθη απέξω, οι Ιερολοχίτες βγήκαν στα μπαλκόνια και μεταξύ αυτών ήταν κι ο Ρόδιος Ιερολοχίτης Ανδρέας Μαλανδράκης που είχε έρθει όπως και οι υπόλοιποι από τη Μέση Ανατολή.
Πώς θα χαρακτηρίζατε σήμερα αυτή τη νέα εποχή που ξεκινούσε;
Εγώ την ονομάζω “η κατοχή των αγγλικών δυνάμεων στη Ρόδο” και ήταν η πέμπτη κατοχή. Την πρώτη την έκαναν οι Ιππότες, κι ακολούθησαν οι Τούρκοι, οι Ιταλοί, οι Γερμανοί, οι Εγγλέζοι. Την πρώτη εθνική εορτή για τον εορτασμό της 28ης Οκτωβρίου, η Ρόδος τη γιόρτασε το 1946. Ήρθε στο νησί για τους εορτασμούς ο αντιβασιλέας αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός και εκφώνησε ένα λόγο στην πλατεία Μητροπόλεως. Ήταν ο πρώτος εκπρόσωπος του ελληνικού κράτους παρουσία του οποίου γιορτάστηκε το έπος του ΄40. Μετά την επίσημη τελετή οι αρχές παρέθεσαν δεξίωση στον αντιβασιλέα στο Βενετόκλειο Γυμνάσιο.
Δώστε μας την εικόνα της αλλαγής που διεξαγόταν σιγά-σιγά στο νησί. Πώς ξεκίνησε;
Εκείνη την ημέρα κατέβηκε ο αγκυλωτός σταυρός από τον ιστό της Νομαρχίας και ανέβηκε η αγγλική σημαία. Ελληνικές σημαίες ανέβηκαν μόνο στο Δημαρχείο και σε όλα τα σπίτια βεβαίως. Στους Εγγλέζους είχαν προστεθεί Ινδοί λόγω της αποικίας, Σκωτσέζοι και Κύπριοι οι οποίοι ήξεραν και την ελληνική γλώσσα και την αγγλική. Είχαν ονομαστεί Military Police ήταν αυτοί που έκαναν κουμάντο αφού είχαν ενταχθεί στη στρατιωτική αστυνομία των Εγγλέζων και η συμπεριφορά των συγκεκριμένων Κυπρίων ήταν ιδιαιτέρως σκληρή και αχαρακτήριστη προς τους Ροδίτες.
Το νόμισμα που κυκλοφορούσε τότε ποιο ήταν;
Ήταν η αγγλική λίρα και οι υποδιαιρέσεις της, το σελίνι και η πένα. Δίναμε τις ιταλικές κατοχικές λιρέτες και μας έδιναν το αγγλικό νόμισμα. Ήρθαν ως απελευθερωτές, αλλά οι διαθέσεις τους απ΄ την αρχή φάνηκε πως ήταν να εγκατασταθούν και να καταστήσουν τη Δωδεκάνησο αγγλική αποικία δημιουργώντας τον άξονα Κύπρος-Ρόδος-Πάτμος, όλο το Αιγαίο δικό τους. Στη Διάσκεψη της Γιάλτας αποφάσισαν για την τύχη της Δωδεκανήσου ο Τσόρτσιλ, ο Ρούσβελτ και ο Στάλιν.
Ο Στάλιν επιμόνως ζητούσε την ένωση της Δωδεκανήσου με την υπόλοιπη Ελλάδα επειδή ο εμφύλιος μαινόταν και προσδοκούσε να κυριαρχήσουν οι κομμουνιστές. Ο Τσόρτσιλ αρνιόταν γιατί ήθελε την κυριαρχία του Αιγαίου και ο Ρούσβελτ συναινούσε να ενωθούν τα Δωδεκάνησα με την Ελλάδα για τους δικούς του λόγους. Είχε βάλει ήδη πόδι στον τακτικό ελληνικό στρατό με τη διάθεση πολεμικού υλικού και τροφίμων. Ήταν δύο ηγέτες εναντίον ενός, κι έτσι το 1947 υπεγράφη η συνθήκη παράδοσης της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα. Παρά ταύτα οι Εγγλέζοι παρέδωσαν τη Δωδεκάνησο σχεδόν ένα χρόνο μετά δηλαδή στις 7 Μαρτίου του 1948.
Πώς ζούσε ο πληθυσμός της Ρόδου επί αγγλικής κατοχής;
Ο κόσμος ήταν γυμνός στην κυριολεξία και πεινασμένος. Τότε ήταν που ξεκίνησε να έρχεται η αμερικανική βοήθεια από την Unrra με τρόφιμα, ένδυση και υπόδηση, μια βοήθεια που έφερναν τα πλοία του Ερυθρού Σταυρού. Τα τρόφιμα διανέμονταν με δελτίο ανάλογα με τα μέλη που διέθετε κάθε οικογένεια.
Είχαν ανοίξει γι αυτό το λόγο συγκεκριμένα καταστήματα από τα οποία γινόταν η διανομή για τις ανάγκες ενός μήνα σε αλεύρι, ζάχαρη, ένα κίτρινο τυρί σε κονσέρβα, κορν μπιφ και γάλα Εβαπορέ Carnation. Τα είδη ένδυσης και υπόδησης ήταν μεταχειρισμένα έρχονταν από την Αμερική και ήταν σε καλή κατάσταση. Και για τη διάθεση των ρούχων αυτών είχαν ανοίξει δυό-τρία μαγαζιά.. Πρέπει να πω εδώ ότι κάποιοι από τους πεινασμένους σ΄ εκείνη τη φάση έπεσαν στο φαγητό κάτι που δεν πρέπει να γίνεται γι αυτό και πέθαναν.
Οι Άγγλοι με ποιους άλλους τρόπους έδειχναν την κυριαρχία τους;
Κάθε Κυριακή απόγευμα γινόταν η υποστολή της αγγλικής σημαίας από τον ιστό με άγημα που αποτελείτο από Εγγλέζους, Ινδούς σαρικοφόρους, Σκωτσέζους οι οποίοι φορούσαν τη φούστα τη σκωτσέζικη και Κύπριους. Υπήρχε δε η μπάντα η οποία προπορευόταν του αγήματος και αποτελείτο από Σκωτσέζους που έπαιζαν τις πίπιζες . Ενθυμούμαι δε ότι αυτός που έπαιζε το μεγάλο τύμπανο ήταν ένας Ινδός σαρικοφόρος που το ύψος του μπορεί να έφτανε και τα 2.20. Ήταν ένας γίγαντας.
Ο συνταγματάρχης Τσιγάντε έγινε κάτοικος Ρόδου!
Ο Συνταγματάρχης Χριστόδουλος Τσιγάντε ήταν διοικητής του Ελληνικού Λόχου Καταστροφών που αποτελείτο και από πολλούς Δωδεκανήσιους και προχωρούσε σε στοχευμένα χτυπήματα κατά των Γερμανών σε διάφορα νησιά.
Ο Τσιγάντε λοιπόν ήρθε στις 9 Μαΐου του 1945 με τη σύζυγό του Ελίζαμπεθ και το γιό του Λευτέρη, και εγκαταστάθηκε σε οικία που βρίσκεται στην στροφή της οδού Βορείου Ηπείρου, ένα μεγάλο ιταλικό σπίτι το οποίο ανήκε στον βιομήχανο Αλιότι και παραχωρήθηκε στον Τσιγάντε. Μέχρι και πισίνα είχε το σπίτι. Με το γιο του το Λευτέρη έκανα παρέα ως παιδί, ήμασταν γειτονόπουλα.
Τι γράμματα μαθαίνατε τότε, τα σχολεία δίδασκαν ιταλικά τα οποία διέκοψαν οι Γερμανοί κατακτητές.
Επί Γερμανικής κατοχής όλα τα ιταλικά σχολεία της Ρόδου ήταν κλειστά-γνωρίζουμε βέβαια ότι δεν υπήρχαν ελληνικά σχολεία. Λειτουργούσε όμως πάντα το κατηχητικό από σπουδαίους ιερείς και δασκάλους Έλληνες ενώ όποιος είχε τη δυνατότητα έφερνε δάσκαλο στο σπίτι να μάθει ελληνικά στα παιδιά του. Μετά την άφιξη των Εγγλέζων το μήνα Μάιο, τον Σεπτέμβρη του 1945 άνοιξαν όλα τα ελληνικά σχολεία δημοτικά και γυμνάσιο.
Το πρώτο γυμνάσιο που λειτούργησε είναι αυτό στο γήπεδο του Διαγόρα που τότε ονομαζόταν Βενετόκλειο και τα επόμενα χρόνια ονομάστηκε Καζούλειο. Ήταν μεικτό σχολείο. Εγώ ήμουν 12 χρονών και πήγα κανονικά στην Α΄ Γυμνασίου άλλοι όμως ήταν 13 ετών, ή 14 ή 15 και 16, κι όλοι μαζί ήμασταν στην ίδια τάξη, αγόρια και κορίτσια.
Οι μεγαλύτεροι σε ηλικία ωστόσο είχαν τη δυνατότητα να προσπαθήσουν περισσότερο τα καλοκαίρια για να πηδήξουν τάξη. Οι αίθουσες δεν χωρούσαν όλα αυτά τα παιδιά και φοιτούσαμε οι μισοί το πρωί και οι υπόλοιποι το απόγευμα. Αλλάζαμε βάρδια ανά εβδομάδα. Ήμασταν ημιμαθείς, ξέραμε ελληνικά, ανάμεικτα με ιταλικά, να σκεφτείτε εγώ 12 χρονών παιδάκι η πρώτη πρόταση που έγραψα στην έκθεση που μας έβαλαν ήταν: “χθες πήγαμε μια πασετζιάτα με την κοριέρα…”, δηλαδή πήγα βόλτα με το λεωφορείο! Θέλω όμως εδώ να αναφερθώ σ΄ αυτούς τους σπουδαίους ανθρώπους και δασκάλους που έκαναν διπλή βάρδια στο σχολείο και έδιναν την ψυχή τους σ΄ αυτό που έκαναν.
Θυμάμαι τον αείμνηστο Κανάρη, τον Τριανταφύλλου, τον Νικολάου, τον Αρβανίτη, τον Παπαχριστοδούλου, τον Κοτζιά… Σ΄ αυτούς τους σπουδαίους δασκάλους θα έπρεπε ο δήμος να είχε προσφέρει τα ονόματά τους σε οδούς. Έχω δε να σας πω ότι βιβλία δεν υπήρχαν. Ένα τετράδιο, ένα μολύβι και μία ξύστρα και κρατούσαμε σημειώσεις από την παράδοση.
Μπροστά στο Βενετόκλειο Γυμνάσιο το σημερινό Καζούλειο οι νεαροί πρόσκοποι αμέσως μετά την Απελευθέρωση υπό το πρόσταγμα του αρχηγού τους Ελευθερίου Μακρή. Στο κτήριο του Γυμνασίου αναγράφεται η λέξη “ΟΧΙ”
Ήταν οι εποχές που ξεκίνησε ο προσκοπισμός, γίνατε κι εσείς πρόσκοπος!
Τον προσκοπισμό στη Ρόδο τον ξεκίνησε ο σμηναγός Ελευθέριος Μακρής ο οποίος έμενε με την οικογένειά του στις Εκατό Χουρμαδιές. Οι πρόσκοποι βρίσκονταν εκεί που είναι η έδρα τους και σήμερα, απέναντι από το σχολικό συγκρότημα της Ακαδημίας στο λεγόμενο κτήριο “Παλαίστρα”.
Τότε όλα τα παιδιά της πόλης της Ρόδου από 12 έως 18 ετών ξεκίνησαν τον προσκοπισμό. Ο αρχηγός μας ήταν ο Παντελίδης Παντελάκης ο οποίος προσέφερε πολλά όπως και ο Γιάννης Αγαπητίδης. Ήταν δύσκολα και τα χρόνια της αγγλικής κατοχής για τη Ρόδο. Δεν υπήρχε καμία επικοινωνία με την υπόλοιπη Ελλάδα, τα δε προϊόντα έρχονταν κυρίως από την Κύπρο.
Ο λαός είχε αντιληφθεί εγκαίρως ότι επρόκειτο για τους νέους κατακτητές;
Η νεολαία τότε, οι εικοσάρηδες ήδη έγραφαν στους τοίχους “Έξω οι Εγγλέζοι, Ένωση με την Ελλάδα”. Το έγραφαν με μπογιά και ζωγράφιζαν χιαστί τις ελληνικές σημαίες.
Ποια είναι η αίσθηση που έχετε σήμερα, δικαιώθηκαν οι προσδοκίες;
Αισθάνομαι απογοήτευση, αυτό είναι το συναίσθημα. Τίποτα δεν πήγε όπως το περιμέναμε. Οι ιδέες δεν υπηρετήθηκαν όπως άρμοζε, αντίθετα φτάσαμε στο σημείο να είμαστε και σήμερα υπό κατοχή. Η ιστορία επαναλαμβάνεται, αλλά αυτή τη φορά ο πόλεμος είναι οικονομικός και το μέλλον δυσοίωνο. Εύχομαι τα νεαρά παιδιά σήμερα να μην ζήσουν με έναν άλλο τρόπο ίσως, αυτά που ζήσαμε εμείς ως παιδιά.
